Enter your keyword

Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe (NNKT)

witaminy w oleju

Nienasycone kwasy tłuszczowe budowa i właściwości

dr hab. Piotr Wałejko*, mgr Anna Gorlewska-Pietluszenko**
*/ Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Chemii, Katedra Chemii Organicznej, Ciołkowskiego 1K, 15-245 Białystok
**/ Olejowe Smaki, ul. Felkowo 15, 18-106 Turośń Kościelna

Zdrowe Tłuszcze czyli Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe (NNKT) 

Kwasy tłuszczowe są podstawowym wysokoenergetycznym składnikiem żywności. Charakteryzują się różnorodną budową chemiczną, wykazują wiele istotnych dla organizmu funkcji biologicznych oraz są podstawowym składnikiem błon komórkowych (fosfolipidy).  Z uwagi na budowę chemiczną dzielimy je na:

  • nasycone kwasy tłuszczowe (np.: kwas stearynowy; C18H36O2)
  • nienasycone kwasy tłuszczowe

Podstawowa różnica w ich budowie chemicznej polega na braku lub obecności wiązań podwójnych C=C. W nasyconych kwasach tłuszczowych nie występują. Natomiast w kwasach tłuszczowych pochodzenia naturalnego jest ich zazwyczaj od jednego do sześciu. Nienasycone kwasy tłuszczowe dzielimy dodatkowo na trzy podgrupy tzw. kwasy omega-3, omega-6 i omega-9. Zazwyczaj przynależność poszczególnego kwasu do konkretnej grupy oznacza się literą, ω-3, ω-6 lub ω-9 lub n-3, n-6, n-9. O przynależności do danej grupy decyduje ilość pojedynczych wiązań (C-C) od „końca” cząsteczki do pierwszego wiązania C=C. W kwasach ω-3 jest to trzy wiązania w ω-6 sześć a w ω-9 oczywiście dziewięć, co ilustruje rysunek poniżej.


W celu dokładnego opisania struktury cząsteczki kwasu tłuszczowego, należy podać:

  • długość łańcucha węglowego (liczbę atomów węgla)
  • ilość wiązań podwójnych
  • dokładne ich położenie

Na przykład: nazwa systematyczna: kwas Δ 9,12-oktadekadienowy, nazwa zwyczajowa: kwas linolowy, zapis skrócony: C18:2 n-6 lub C18:2 ω-6.

Wszystkie kwasy z grup omega-3, omega-6 i omega-9 nazywane są Wielonienasyconymi Kwasami Tłuszczowymi (ang. Poly Unsaturated Fatty Acid – PUFA) część z ich może być syntetyzowana w organizmach ssaków jak też jest wprowadzana do organizmu wraz z pożywieniem. Nazwy poszczególnych kwasów wchodzących w skład grup ω-3 i ω-6 przedstawiono na rysunku poniżej.

Jak powstają Kwasy Tłuszczowe?

Wielonienasycone Kwasy Tłuszczowe (WNK) powstają w wyniku działania na ich nasycone formy odpowiednich enzymów (desaturazy). Enzymy te umożliwiają utworzenie wiązania C=C pomiędzy atomami węgla 3 i 4, 6 i 7 lub 9 i 10 – licząc atomy węgla od końca cząsteczki kwasu tłuszczowego. Istotny jest fakt, że z zestawu potrzebnych do tego enzymów u ssaków występuje jedynie desaturaza Δ9. Natomiast w roślinach obecny jest ich cały niezbędny zestaw tj. Δ3, Δ6 i Δ9. W efekcie w produktach roślinnych możemy znaleźć całą gamę wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy ω-3 i ω-6 o różnej proporcji poszczególnych kwasów w uzyskiwanych produktach.

Natomiast u ssaków nie występuje desaturaza Δ3 i Δ6 . W ich organizmach nie dochodzi do biosyntezy kwasów jednonienasyconych ω-3, ω-6. Z uwagi na to w organizmach ssaków nie mogą powstać kwasy mononienasycone. Kwasy te są prekursorami grupy kwasów ω-3 (kwas a-linolenowy, ALA) oraz ω-6 (kwas linolowy, LA). Niestety kwasy te muszą być, dostarczane wraz z pożywieniem, dlatego określa się je mianem Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych, NNKT (ang. Essential Fatty Acids, EFA)

    Schemat 1. Przemiany kwasów  tłuszczowych ω-3, ω-6 i ω-9

Dostarczone wraz pożywieniem w organizmach ssaków, kwasy LA oraz ALA są następnie przekształcane w szereg nienasyconych kwasów ω-3 i ω-6. W wyniku szeregu następujących po sobie procesów powiększania łańcucha węglowego (elongacja) i odwodornienia (desaturacji), co ilustruje schemat powyżej.

W konsekwencji z kwasu α-linolenowego (ALA) uzyskuje się kwas:

  • stearydynowy (18:4 n-3)
  • eikozatetraenowy (20:4 n-3)
  • eikozapentaenowy (20:5 n-3)
  • dokozaheksaenowy (22:6 n-3).

Natomiast z kwasu linolowego (LA) powstaje rodzina kwasów ω-6 począwszy od kwasu:

  • γ-linolenowego (18:3 n-6)
  • dihomo-γ-linolenowy (18:3 n-6)
  • arachidonowy (20:4 n-6) 
  • dokozatetraenowy (22:4 n-6)
  • dokozapentaenowy (22:5 n-6).

Biosynteza Kwasów Tłuszczowych

Biosynteza kwasów z grupy ω-6 i ω-3 zachodzi z udziałem tego samego zestawu enzymów.  Skutkuje to współzawodniczeniem kwasu LA i ALA w dostępie do tych enzymów. Jeśli dostarczamy w pożywieniu większych ilości kwasu α-linolenowego (ALA), który jest prekursorem rodziny ω-3, tworzymy sprzyjające warunki na biosyntezę takich kwasów wielonienasyconych jak EPA i DHA. Natomiast nadmiar kwasu linolowego (LA) ogranicza biosyntezę kwasów ω-3 nasilając tworzenie się kwasów z grupy ω-6 miedzy innymi kwasu arachidonowego (AA). W przypadku niedoboru w diecie kwasów z grupy ω-3 i ω-6 organizm ssaków zaczyna produkować kwasy z rodziny ω-9. W efekcie dochodzi do znacznego wzrostu stężenia kwasu eikozatrienowego, (20:3 n-9) powstającego w wyniku Δ9-desaturacji kwasu stearynowego. Należy zauważyć, że jego stężenie u prawidłowo odżywiających się osób, jest poniżej poziomu detekcji natomiast w stanach niedoboru kwasu linolenowego (LA) i α-linolenowego (ALA) znacząco wzrasta.

Suplementacja Niezbędnymi Nienasyconymi Kwasami Tłuszczowymi

Analizując skutki suplementacji NNKT należy zwrócić uwagę na antagonistyczne właściwości niektórych eikozanoidów. Są to produkty powstające w wyniku enzymatycznej peroksydacji kwasów ω-3 i ω-6. Eikozanoidy są tzw. hormonami tkankowymi charakteryzującymi się małą trwałością, nie są magazynowane, a jedynie wytwarzane w odpowiedzi na doraźne potrzeby organizmu, dlatego ich działanie ogranicza się do miejsca ich wytwarzania. Należą do nich: prostaglandyny (PG), prostacykliny (PGI), tromboksany (TX) oraz leukotrieny (LT). Przykładowo, tromboksany powstające z AA (ω-6), aktywują płytki krwi i skurcz naczyń krwionośnych, podczas gdy powstałe z EPA lub DHA są inhibitorami płytek oraz powodują rozszerzanie naczyń.

Podobnie, przeciwstawne działanie wykazują prostaglandyny (PG) i leukotrieny (LT) generowane z kwasów ω-6 w stosunku do powstających z kwasów ω-3. Pierwsze (powstałe z kwasów ω-6) wykazują działanie prozapalne i proarytmiczne, podczas gdy powstające z kwasów ω-3 działają wprost przeciwnie – są czynnikami przeciwzapalnymi i przeciwarytmicznymi. W konsekwencji, zbyt duża zawartość w diecie kwasów ω-6 sprzyja powstawaniu stanów zapalnych, natomiast suplementacja kwasami ω-3 może powodować ich wygaszanie. Jakkolwiek trudno jest jednoznacznie określić efekt prozdrowotny suplementacji kwasami ω-6 i ω-3 ponieważ podawanie kwasów ω-3 ponad fizjologiczne zapotrzebowanie organizmu nie wykazuje znaczącego efektu terapeutycznego.

Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe a oleje zimnotłoczone

Kwasy tłuszczowe są najczęściej spożywane w postaci olejów, w których występują w postaci lipidów (estrów kwasów tłuszczowych i gliceryny). W przewodzie pokarmowym ssaków estry te ulęgają hydrolizowane uwalniając zawarte w ich kwasy tłuszczowe. Analizując rodzaj spożywanego pożywienia na przestrzeni dziejów możemy zauważyć, że jego skład w ostatnich 100 – 150 latach ulega znacznej modyfikacji. Podczas gdy na przestrzeni ubiegłych tysiącleci dieta naszych praprzodków nie ulegała takim drastycznym zmianom.

Rys 1. Szacunkowa zawartość kwasów tłuszczowych w diecie człowieka na przestrzeni wieków. (wg Biul. Wydz. Farm. AMW, 2005, 1,1-9 http://biuletynfarmacji.wum.edu.pl/). 

Przypuszczalnie w paleolicie spożywano znacznie mniej niż obecnie WNKT a stosunek kwasów ω-6 do ω-3 wynosił 1-2 do 1. Natomiast w wieku XXI notujemy znaczny wzrost udziału w diecie kwasów tłuszczowych w szczególności z grupy ω-6. Wynika to głownie z masowego stosowania w diecie olejów roślinnych o dużej zawartości kwasów ω-6 takich jak: olej słonecznikowy, kukurydziany czy z pestek winogron przy jednoczesnym ograniczaniu spożycia ryb i olejów rybnych. Szacunkową zawartość procentową kwasu α-linolenowego (ALA) oraz kwasu linolowego (LA) oraz proporcje wszystkich kwasów ω-6 do ω-3 zawartych w olejach rafinowanych przedstawiono w tabeli poniżej.

Tabela 1. Szacunkowa % zawartość LA i ALA w wybranych olejach (wg Biul. Wydz. Farm. AMW, 2005, 1,1-9).

Obecnie szacuje się, że w krajach rozwiniętych stosunek kwasów nienasyconych ω-6 do ω-3 w diecie wynosi 20-30 do 1. Przypuszczalnie to zachwianie proporcji kwasów ω-6 do ω-3 zwiększa ryzyko wystąpienia wielu chorób w tym nowotworowych. Bezsprzecznie ograniczenie spożycia olejów o dużej zawartości kwasów ω-6 (słonecznikowy) na rzecz wprowadzenie do diety olejów o znacznej zawartości kwasów ω-3 (lniany, rzepakowy) może znacznie podnieść ogólną kondycje organizmu. Istotne jest, zatem zachowywanie odpowiedniej proporcji między kwasami ω-6 a ω-3 która powinna wynosić około 5 : 1.

Sposób spożywania Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych

Ważny jest również sposób spożywania nienasyconych kwasów tłuszczowych, w które są zasobne oleje roślinne. W zdecydowanej większości oleje te należy spożywać w postaci surowej i nie powinno się ich używać do smażenia. Podczas obróbki termicznej (smażenie, pieczenie) kwasy tłuszczowe ulęgają utlenieniu do produktów nadtlenkowych, które wykazują działanie miażdżycowe oraz nowotworowe. Przy czym należy pamiętać, że z wzrostem ilości wiązań podwójnych w cząsteczce kwasu wzrasta jego podatność na utlenienie. W konsekwencji jego niestabilność w warunkach obróbki termicznej. Wykazano, że spożywanie utlenionych olejów sprzyja rozwojowi w organizmie stanów zapalnych, chorób degeneracyjnych oraz przyspiesza proces starzenia się komórek i tkanek. 

Przy konieczności pieczenia lub smażenia zaleca się stosowanie oleju rzepakowego lub oliwy z oliwek. Akurat te tłuszcze zawierają głownie jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA), które są względnie trwalsze w porównaniu do wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA). Należy również zwrócić uwagę na obecność innych nienasyconych kwasów tłuszczowych w szczególności kwasu erukowego (22:1 n-9). Ten mononienasycony kwas tłuszczowy odpowiada za otłuszczenie serca oraz wątroby i przypuszczalnie za zahamowanie wzrostu organizmu. Obecnie sprzedawany olej rzepakowy jest uzyskiwany z niskoerukowej odmiany rzepaku (poniżej 2% kwasu erukowego), podczas gdy tradycyjny olej rzepakowy mógł zawierać do 50% kwasu erukowego.

Trans – wielonienasycone kwasy tłuszczowe?

Przyjrzyjmy się procesowi w wyniku którego z kwasu stearynowego (18: 0) – nie posiadającego wiązań podwójnych (typowy nasycony kwas tłuszczowy) otrzymujemy kwas oleinowy (18:1 n-9). Ważnym jest, że tego typu procesy (enzymatyczna desaturacja), zachodzące w organizmach żywych przebiegają wydajnie i z dużą cis-selektywnością. Zatem w wyniku działania Δ9 desaturazy na kwas stearynowy uzyskujemy kwas oleinowy, w którym wiązanie C=C ma konfiguracje cis. Drugi izomeryczny kwas 18: 1 nie występuje naturalnie. Można go uzyskać w laboratorium np. w wyniku izomeryzacji kwasu cis-18: 1 do trans­-18:1.

Proces ten jest łatwy do przeprowadzenia w podwyższonej temperaturze gdyż izomery cis mają wyższą energię i dość łatwo przechodzą w izomer trans, który jest formą nisko energetyczną. Wspomniany proces może zachodzić w każdej sytuacji, kiedy olej zawierający wielonienasycone kwasy tłuszczowe podgrzejemy do temp. około 35-40°C. Zatem wysoko przetworzone produkty spożywcze mogą stanowić znaczne źródło tzw. trans-kwasów tłuszczowych w diecie. Różnice w budowie izomerów trans i cis można przedstawić na przykładzie kwasu oleinowego (izomer cis) oraz elaidynowego (izomer trans) przedstawionych poniżej.

Występowanie Kwasów Tłuszowych – Trans

Należy podkreślić, że kwasy tłuszczowe typu trans od wieków występują naturalnie w mięsie wołowym czy też owcy. Natomiast obecnie stają się one nagminnym składnikiem wysoko przetworzonych produktów spożywczych takich jak: margaryny, herbatniki, potrawy typu „fast food”  itp. Wynika to z termicznej nietrwałości cis kwasów tłuszczowych.  Jak też z tego, że posiadają one cechy przydatne w przemyśle spożywczym. Na przykład: przedłużają trwałość produktów spożywczych jak też obniżają kosztochłonność przechowywania w niskich temperaturach. Kwasy trans bardzo negatywnie wpływają na nasze zdrowie. Przede wszystkim obniżają poziom dobrej frakcji cholesterolowej HDL a podwyższają poziom frakcji LDL – tzw. złego cholesterolu. Postuluje się, że ich obecność w diecie może być przyczyną: chorób serca, otyłości, astmy, atopowego zapalenie skóry oraz nadpobudliwości.

Według autorów w British Medical Journal „Wyeliminowanie z żywności dodatku izomerów trans kwasów tłuszczowych zapobiegłoby tysiącom zgonów rocznie”.  W Australii zbadano wpływ dwóch typów diety. „Diety zdrowej” – opartej na świeżych warzywach, owocach i produktach pełnoziarnistych (bogatej w ω-3 i kwas foliowy). Drugim typem diety była „dieta zachodnia” – oparta na wysoko przetworzonym mięsie, potrawach smażonych, soli i słodyczach (bogatej w tłuszcze trans). Wykazano, że nastolatkowie odżywiający się „dietą zachodnią” ponad dwukrotnie częściej miały zdiagnozowane ADHD. Ponadto wyższe spożycie trans kwasów tłuszczowych wiązało się z wyraźnym poziomem agresji i było lepszym wskaźnikiem drażliwości oraz agresywności niż inne analizowane czynniki – wg Institute for Child Health – Australia.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z grupy ω-3

Do kwasów ω-3 należą:

  • α-linolenowy,
  • stearydynowy (SDA),
  • eikozatetraenowy,
  • eikozapentaenowy (EPA), 
  • dokozapentaenowy 
  • dokozaheksaenowy (DHA).  

Kwasy ω-3 przede wszystkim obniżają poziom: trójglicerydów (TG), „złego cholesterolu” (LDL) oraz wpływają na wzrost frakcji „dobrego cholesterol” (HDL). W efekcie są one czynnikiem obniżającym ryzyka miażdżycy. Hamują również rozwój guzów, namnażanie się tkanki nowotworowej. W tym również jej rozprzestrzenianie – szczególnie w przypadku raka prostaty, piersi i jelita grubego. Są szczególnie ważne dla prawidłowego rozwoju płodu – zapobiegają przedwczesnym porodom, warunkują odpowiednią masę urodzeniową noworodków. Przedłużające się stany ich niedoboru mogą prowadzić do osłabienia centralnego układu nerwowego – pogorszenia zdolności uczenia się, oraz innych funkcji psychicznych.

Oba kwasy EPA i DHA działają przeciwzapalnie w odniesieniu do stawów, przez co łagodzą bóle reumatoidalne oraz wspomagają leczenie astmy, zapalenia dziąseł czy choroby Leśniowskiego-Crohna. Natomiast DHA wykazuje korzystne działanie w zakresie zmniejszania ryzyka wystąpienia cukrzycy i otyłości. Przede wszystkim uwrażliwia tkanki na działanie insuliny, łagodzi uczucie łaknienia oraz zapobiega wahaniom poziomu cukru we krwi. DHA jest istotnym składnikiem kory mózgowej i siatkówki oka a jego obecność mniejsza ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera i stwardnienia rozsianego (SM). Przypuszczalnie ma również wpływ na dysleksję i inteligencję, a poza tym przeciwdziała depresji, stresowi i agresji. Głównym źródłem kwasów ω-3 jest olej rzepakowy, lniany i sojowy oraz ryby i ssaki morskie, a także żółtko jaja, nasiona soi i orzechy włoskie.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z grupy ω-6

Do kwasów ω-6 należą:

  • linolowy (LA),
  • γ-linolenowy (GLA),
  • dihomo-γ-linolenowy (DGLA),
  • arachidonowy (AA),
  • dokozatetraenowy,
  • dokozapentaenowy.

Odpowiednia ilość kwasu linolowego w organizmie ssaków zapewniania odpowiedni ich wzrost. Wpływa również na proces gojenia się ewentualnych ran, prawidłową pracę nerek i wątroby oraz zapobiega zakażeniom. Kwasy ω-6 wykazują również korzystne oddziaływanie w odniesieniu do obniżania poziomu „złego” cholesterolu (frakcji LDL).

Istotnym jest, że role, jakie mogą pełnić w organizmie kwasy ω-6 w dużej mierze zależą od ich stosunku w diecie do kwasów ω-3. Przy zachwianiu właściwiej proporcji (ok. 4:1) na rzecz drastycznego zwiększenia udziału kwasów ω-6 możemy obserwować dość niepokojące efekty ich działania. Z uwagi, że na szlaku metabolicznym kwasy ω-3 i ω-6 konkurują o ten sam zestaw enzymów. Duże ilości ω-6 dodatkowo ograniczają efektywność biosyntezy kwasów ω-3 (np.: EPA i DHA).

Wykazano, że duże dawki ω-6 powodują również obniżenie frakcji HDL („dobrego” cholesterolu) oraz zwiększają utlenianie cholesterolu LDL, co sprzyja odkładaniu się tłuszczu w tętnicach prowadząc do chorób serca. Z kwasów ω-6 powstają również znaczne ilości hormonów tkankowych. Hormony te powodują rozrost komórek nowotworowych szczególnie w okolicach gruczołu sutkowego, jelita grubego i prostaty. Z uwagi na powyższe bardzo ważnym jest zadbanie o odpowiednie proporcje między kwasami ω-6 i ω-3 w pożywieniu. Kwasy tłuszczowe ω-6 znajdują się w dużych ilościach w olejach: kokosowym, słonecznikowym, kukurydzianym, z nasion winogron, arachidowym, sezamowym i sojowym oraz w produkowanych z nich margarynach.]

Mononienasycone kwasy tłuszczowe z grupy ω-7

Do tej grupy kwasów zaliczamy:

  • oleopalmitynowy (16:1 n-7),
  • wakcenowy (18:1 n-7).

Kwas wakcenowy (18:1 n-7) występuje w produktach mlecznych oraz tłuszczu wołowym. W organizmie ssaków kwas ten normalizuje profil lipidowy krwi . Nie zmniejszając ilości frakcji cholesterolu HDL zmniejsza stężenie frakcji LDL i triglicerydów. Wykazano również, że działa przeciwnowotworowo, usprawnia funkcje naczyń krwionośnych oraz zapobiega agregacji płytek krwi. Przeciwdziała także stanom zapalnym w organizmie oraz redukuje stres oksydacyjny. Natomiast kwas oleopalmitynowy (16:1 n-7) praktycznie nie występuje w pożywieniu. Jego główne źródła to oleje z rokitnika i orzechów makadamia (Macadamia integrifolia). Kwas ten jest bardzo efektywnym antyutleniaczem – w organizmie działa, jako substancja redukująca generowanie wolnych rodników jak też neutralizująca ich nadmiar. Ponadto kwas ten wykazuje działanie fotoprotekcyjne i nawilżające w odniesieniu do skóry.

Mononienasycone kwasy tłuszczowe z grupy ω-9

Przedstawicielami tej rodziny kwasów są:

  • oleinowy (18:1 n-9) ,
  • nerwonowy (24:1 n-9),
  • erukowy (22:1 n-9).

Kwasy n-9 są kluczowym czynnikiem w profilaktyce chorób układu krążenia i otyłości. Wykazano, że zmniejszają one ilość cholesterolu całkowitego przy jednoczesnym podnoszeniu ilości jego frakcji HDL. Ponad to wpływają na prawidłową pracę serca, chroniąc go przed chorobą niedokrwienną oraz utrzymują odpowiednie ciśnienie krwi. Ich obecność w pożywieniu zmniejsza wydzielanie kwasu żołądkowego, co jest pomocne w łagodzeniu uczucia zgagi, niestrawności czy pieczenia w żołądku. Mają kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania mózgu oraz rdzenia kręgowego oraz wykazują działanie antydepresyjne, gdyż biorą udział w syntezie serotoniny, znanej powszechnie, jako hormon szczęścia. Po za tym poprawiają stan skóry, włosów i paznokci, a także pomagają łagodzić stany zapalne stawów i kręgosłupa. Wspomagają odporność organizmu, a także pomagają w walce z otyłością.

Bogatym źródłem jednonienasyconych kwasów w-9 są: oliwa z oliwek oraz oleje takie jak: rzepakowy, sezamowy czy sojowy, a także orzechy ziemne, migdały, awokado.

Skróty:

  1. NNKT – niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (ang. Essential Fatty Acids, EFA)
  2. WNKT – wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ang. Poly Unsaturated Fatty Acid – PUFA)
  3. ALA – kwas linolenowy (18:3 n-3)
  4. LA – kwas linolowy (18:2 n-6)
  5. GLA  – kwas g-linolenowy (18:3 n-6)
  6. EPA – kwas eikozapentaenowy (20:5 n-3)
  7. DHA – kwas dokozaheksaenowy (22:6 n-3)
  8. AA – kwas arachidonowy (20:4 n-6)

Bibliografia:

  1. Jelińska, Biul. Wydz. Farm. AMW 2005, 1–9.
  2. Z. Nowak, Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2009, 127–146.
  3. Nowak, Postępy Hig. Med. Dośw. 2010, 64, 115–132.
  4. Achremowicz, K. Szary-Sworst, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 44, 23–35.
  5. Socha, Pediatria Współczesna. Gastroenterologia i Żywienie Dziecka 2001, 3, 29–32.
  6. P. Simopoulos, American Journal of Clinical Nutrition 70, 560S – 569S, 1999.
  7. Wydra, E. Rusinek-Prystupa, I. Sembratowicz, Nienasycone kwasy tłuszczowe – rodzaje, występowanie http://laboratoria.net/artykul/27866.html&pn=5
  8. Sikorski, Chemia żywności, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2000
  9. Strehlow, Wiedza lecznicza św. Hildegardy z Bingen od A do Z-jak być zdrowym „od stóp do głów” przeł. E. Panek, wydawnictwo Esprit, Kraków 2010